گذر زهره در میان پدیده های نجومی خرداد امسال که هیچ، در میان پدیده های دهه و حتی قرن پیش روی ما رویدادی کم نظیر است. امسال هفتمین بار در طول تاریخ بشریت است که می توانیم گذر زهره را پیش‌بینی و رصد کنیم. با خواندن این مطلب به صورت مختصر با این رویداد نادر آشنا خواهید شد.
اصطلاح گذر در نجوم معمولا در دو شکل به کار می رود:
1.وقتی یک جرم سماوی به علت حرکت ظاهری کره آسمان از نصف النهار ناظر گذر می کند.
2.وقتی جرم کوچکتری از مقابل قرص جرم بزرگتری در آسمان عبور می می کند. طوری که چند رصدگر این پدیده را از نقاط مناسب بتوانند مشاهده کنند.
در این نوشتار مقصود از به کار بردن اصطلاح گذر، تعریف دوم است.
انحراف محوری مدار گردش زهره به دور خورشید نسبت به مدار گردش زمین که به اندازه تقریبی 3.5 درجه است سبب می شود که در بیشتر مواقع این سیاره از دید ما از بالا یا پایین قرص خورشید گذر کند. در مقایسه با گذر عطارد، دورتر بودن زهره نسبت به عطارد از خورشید و کمتر شدن دفعات مقارنه های داخلی نیز علت دیگری است که سبب می شود گذر زهره نسبت به گذر عطارد بسیار نادرتر باشد.
تماس اول: لحظه‌ای که قرص سیاره از بیرون با خورشید مماس می‌شود. از این زمان گذر آغاز می‌شود.
تماس دوم: حدود بیست دقیقه بعد که قرص سیاره از درون با خورشید مماس می‌شود.
بعد از آن طی چند ساعت سیاره از مقابل خورشید حرکت میکند.
تماس سوم: زمانی که قرص سیاره به لبه دیگر خورشید می‌رسد.
تماس چهارم: سرانجام سیاره با خورشید از بیرون مماس می‌شود و گذر به پایان می‌رسد.
طبق اسناد موجود و پذیرفته شده به نظر می رسد نخستین بار کپلر در سال 1627 توانست وقوع گذر در 6 دسامبر 1631 را پیش بینی کند. اما به علت اشتباه در محاسبات، این گذر در حقیقت زمانی رخ می داد که خورشید برای ساکنان اروپا زیر افق بود و دیده نمی شد! نخستین بار گذر زهره را دو منجم آماتور به نام های جرمی هاروکس و ویلیام کرب تری در 24 نوامبر 1639 به طور مستقل پیش بینی کردند و جرمی هاروکس آن را رصد کرد. این در حالی بود که کپلر پیش بینی وقوع گذر زهره در سال 1639 را انجام نداده بود.
از طرف دیگر به نظر می رسد که فارابی، حکیم بزرگ ایرانی، نخستین دانشمندی باشد که احتمالا در سال 910 میلادی گذر زهره را رصد کرده است اما مدارک کافی برای اثبات این موضوع وجود ندارد و از طرفی مشخص نیست که آیا فارابی ایده ای درباره علت رخداد این پدیده داشته است یا خیر. از طرف دیگر به نظر می رسد دانشمندانی همچون کندی، ابن بقا و ابن سینا نیز پدیده گذر زهره را به گونه ای پیش بینی و رصد کرده باشند. به ویژه در این میان رصد ابن سینا از گذر 24 مه 1032 میلادی و اشاره مستقیم و مختصر او در کتاب شفا هیجان انگیزتر است:« من زهره را مثل خالی بر صفحه خورشید دیده ام.»
آخرین بار گذر زهره را 19 خرداد 1383 دیدیم، رویدادی که یگانه بود و فراموش نشدنی. به ویژه که آن زمان ایران موقعیت مناسبی برای رصد این پدیده در جهان داشت و منجمان بسیاری برای رصد نخستین گذر زهره که پس از یک قرن دیده می شد به ایران سفر کرده بودند. پیش از آن، گذر سال 1874 میلادی نیز در ایران دیده می شد و طی آن چند منجم آلمانی در قالب گروهی به ایران سفر کرده بودند. آن ها بعد از رصد و عکاسی گذر زهره در اصفهان، عکسی را به یادگار تقدیم ناصرالدین شاه قاجار کردند که البته معلوم نیست اکنون آن عکس کجاست!
اگر امسال گذر زهره را به هر علتی از دست بدهیم باید تا گذر بعدی یعنی 20 خرداد 1496 شمسی انتظار بکشیم! پس پیش بینی های هواشناسی را جدی بگیریم!
در ایران هنگام طلوع خورشید احتمالا چیزی شبیه به رصد ابن سینا از گذر زهره را تجربه خواهیم کرد و خالی را بر قرص خورشید خواهیم دید! ما در ایران گذر زهره را تقریبا از نیمه می بینیم و در نهایت تماس سوم و چهارم در شهرهای مختلف ایران حدود ساعت 9:00 تا 9:30 دقیقه خواهد بود.
چه با چشم غیر مسلح و چه با تلسکوپ و دوربین دوچشمی هیچگاه بطور مستقیم به خورشید نگاه نکنید زیرا باعث آسیب شدید چشم می شود. با استفاده از صافی (فیلترهای) مناسب رصد خورشید، این گذر حتی بدون ابزار اپتیکی نیز قابل ر?یت است. فیلتر مورد استفاده حتماً باید فیلتری مخصوص و تأیید شده باشد که می‌توانید آن را از فروشگاههای قابل اطمینان ابزار نجومی تهیه کنید. همچنین می‌توانید تصویر خورشید و سایه زهره را از چشمی تلسکوپ یا دوربین دوچشمی بر روی صفحه‌ای سفید (مانند صفحه کاغذ) انداخته و به مشاهده این پدیده بپردازید.
منبع: مجله نجوم
